Ιστορικά και προϊστορικά στοιχεία που σχετίζονται με το σεισμό

Ο σεισμός είναι ένα φυσικό φαινόμενο, το οποίο προκαλείται από ξαφνική απελευθέρωση μηχανικής ενέργειας από το εσωτερικό της γης με συνέπεια τη δημιουργία σεισμικών κυμάτων. Τα κύματα αυτά μεταφέρουν την ενέργεια του σεισμού και προκαλούν ταλαντώσεις και αναταράξεις του εδάφους. Άλλη μια συνέπεια των σεισμών, που προκαλείται από τη μετακίνηση των λιθοσφαιρικών πετρωμάτων κατά την εκδήλωσή τους, είναι η δημιουργία τσουνάμι στη θάλασσα όταν ο σεισμός είναι υποθαλάσσιος και η μετακίνηση μεγάλη. Ο σεισμός μπορεί να είναι και αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας (όπως πχ μιας έκρηξης ή μιας υπόγειας πυρηνικής δοκιμής). Γενικά, η λέξη "σεισμός" περιγράφει κάθε σεισμικό γεγονός, που παράγει σεισμικά κύματα τα οποία διαδίδονται στο εσωτερικό της γης. Οι περισσότεροι σεισμοί σχετίζονται με τον τεκτονικό χαρακτήρα της Γης και ονομάζονται τεκτονικοί σεισμοί. Την πραγματική αιτία των σεισμών διαπίστωσε ο Βρετανός John Michell, ο οποίος θεωρείται και πατέρας της επιστήμης μελέτης των σεισμών, της Σεισμολογίας.

a.      Ο Σεισμός στην Αρχαία Ελλάδα

ΕΓΚΕΛΑΔΟΣ: Γίγαντας της αρχαιοελληνικής μυθολογίας, γιός του Ταρτάρου και της Γης. Στη γιγαντομαχία ήταν αντίπαλος της Αθηνάς, που τον εξουδετέρωσε ρίχνοντας πάνω του τη Σικελία. Σύμφωνα με τους αρχαίους μυθιστοριογράφους, ο καταπλακωμένος γίγαντας προσπαθεί κατά καιρούς να ξεφύγει από το βάρος και εκδηλώνει το θυμό του με ηφαιστειογενείς εκρήξεις και σεισμική δραστηριότητα. Οι σεισμοί είναι συχνό φαινόμενο που περιγράφεται ως "ξύπνημα του Εγκέλαδου".

Συμπεραίνουμε λοιπόν πως ο Εγκέλαδος ήταν κατά τους αρχαίους Έλληνες η ιδεατή ανθρωπόμορφη θεότητα, αλλά και αρχική αντίληψη της έννοιας του Σεισμού και ιδιαίτερα εκείνου του Ηφαιστειακού εκ του οποίου τόσο έντονα είχε δεινοπαθήσει ο ελλαδικός χώρος. Συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι ότι τέκνα του Εγκέλαδου ήταν οι Γοργόνες, η Σφίγξ, η Λερναία Ύδρα, ο Γηρυόνης, ο Κέρβερος και άλλα μυθικά «τέρατα» (γεωλογικά φαινόμενα) που απέκτησε από την Έχιδνα και είχαν ταλαιπωρήσει τους αρχαίους Έλληνες. Ετυμολογικά ο Εγκέλαδος μάλλον αποτελεί σύντμηση (έγκειμαι + λας), που σημαίνει ο εγκατεστημένος στα πετρώματα, στο στερεό φλοιό της Γης, ενώ ακόμη και σήμερα στη νέα ελληνική γλώσσα, η λέξη Εγκέλαδος χρησιμοποιείται για να περιγράψει το σεισμό.

Οι σεισμοί στην Αρχαιότητα θεωρούνταν επίσης σημάδια του θεού, κακοί οιωνοί. Οι καταστροφές από τους σεισμούς συνδέονται  με τη μυθολογία αλλά κρύβουν και πολλές ιστορικές αλήθειες. Οι σεισμοί αρχίζουν από το 425 π.Χ. και έκαναν την Εύβοια να διαχωριστεί από την ηπειρωτική Ελλάδα και να γίνει νησί. Το 17 μ.Χ. η Έφεσος, το 63 μ.Χ. η Πομπηία, και το 476 μ.Χ. η Ρώμη και το 557 μ.Χ. και 936 μ.Χ. η Κωνσταντινούπολη δέχτηκαν ισχυρές σεισμικές δονήσεις.

b.      Ο Σεισμός στη Βυζαντινή Εποχή

Οι σεισμοί ερμηνεύτηκαν πολύ συχνά από τους Βυζαντινούς ως αναμενόμενη θεϊκή απάντηση στα ανθρώπινα ανομήματα. Τις φορές που προξενούσε σοβαρές καταστροφές, ο σεισμός γινόταν αντιληπτός ως τιμωρία, ενώ όταν ήταν μικρότερης έντασης εκλαμβανόταν ως απλή προειδοποίηση. Στο κλίμα αυτό, δεν υπήρξε σπάνια και η εκμετάλλευση των μεταφυσικών φόβων που προκαλούσαν οι σεισμοί από αυτοκράτορες ή ανώτατους εκκλησιαστικούς παράγοντες, όπως αποκαλύπτουν τα κείμενα των χρονογράφων της εποχής.

c.       Μεγάλοι Καταγεγραμμένοι Σεισμοί στον Ελλαδικό Χώρο

Στη μακρόχρονη ιστορία του τόπου μας έχουν καταγραφεί χιλιάδες σεισμοί. Η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση από πλευράς σεισμικότητας στην Ευρώπη και την έκτη παγκοσμίως. Οι σεισμοί που εκδηλώνονται στη χώρα μας έχουν μεγάλη συχνότητα και ένταση και αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας.

373 π.Χ: Ο πιο αρχαίος σεισμός αναφέρεται σε αρχαία κείμενα του Παυσανία και του Στράβωνα στην Αχαΐα. Ο σεισμός αυτός θεωρείται και υπεύθυνος για την πλήρη εξαφάνιση της πόλης Ελίκης, που βρισκόταν ανατολικά του Αιγίου. Ναυτικοί της εποχής αφηγούνταν ότι, διασχίζοντας τον Κορινθιακό κόλπο, έβλεπαν στο βυθό για μεγάλο χρονικό διάστημα το άγαλμα του Ποσειδώνα. Μαζί με την Ελίκη, χάθηκε και η πόλη Βούρα, που βρισκόταν σε λόφο. Το μέγεθος του σεισμού εκτιμάται στους  7 βαθμούς της κλίμακας Ρίχτερ.

1881, Χίος : Θεωρείται ο φονικότερος σεισμός της Ελλάδας, όχι λόγω του μεγέθους (6.4 της κλίμακας Ρίχτερ), αλλά λόγω της κακής και πυκνής δόμησης. Ο αριθμός των νεκρών έφτασε τους 3.550.

(Πηγή: www.pluton22.blogspot.com)

1894, Λοκρίδα: Τον Απρίλιο του 1894 έγινε στο Μαρτίνο σφοδρός σεισμός μεγέθους  6.7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Στη Λάρυμνα ανέβλυσε νερό, σχεδόν 2 μέτρων, ενώ από το βουνό στο χωρίο Καστρί ξεπήδησε πύρινη στήλη. Μία εβδομάδα αργότερα στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου γίνεται σφοδρότατος σεισμός 7.0 της κλίμακας Ρίχτερ. Δημιουργήθηκε ρήγμα 50 χιλιομέτρων και οι σύγχρονοι πίστευαν ότι είναι ζήτημα ημερών να αποκολληθεί η ανατολική στεριά μέχρι τον Ευβοϊκό. Ολόκληρη η Λοκρίδα έπαθε καθίζηση. Στο χωριό Κυπαρίσσι δημιουργήθηκε τσουνάμι ύψους 3 μέτρων.

1928, Κόρινθος (33η καταστροφή της): Πολύ ισχυρούς σεισμούς έχουμε όλο το 19ο αιώνα. Τον Απρίλιο του 1928 εκδηλώθηκε σεισμική δόνηση 6.3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, με επίκεντρο στη νότια πλευρά της πόλης της Κορίνθου. Σχεδόν όλα τα κτίρια της Κορίνθου καταστράφηκαν. Μετά από δύο ημέρες , ανεμοθύελλα σκέπασε την πόλη και έγινε ο ισχυρότερος μετασεισμός, που δεν άφησε πια τίποτε όρθιο.

(Πηγή: www.mixanitouxronou.gr)

1903, Κύθηρα: Σημειώνεται ο ισχυρότερος σεισμός που έχει καταγραφεί στον Ελλαδικό χώρο, μεγέθους 8.0 της κλίμακας Ρίχτερ.

1953, Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Ιθάκη: Τον Αύγουστο του 1953, χωρίς κανένα πρόδρομο φαινόμενο, σημειώθηκε σεισμός 6.4 της κλίμακας Ρίχτερ, ανατολικά της Ιθάκης. Μετά από δύο ημέρες, όμως γίνεται νέος σεισμός, με επίκεντρο ελαφρώς μετατοπισμένο, με μέγεθος 6.8.Την επόμενη ημέρα συνέβη το τραγικότερο. Σεισμική δόνηση, μεγέθους 7.2,ανατολικά της Ιθάκης ισοπεδώνει το Ληξούρι, το Αργοστόλι, τον Άσσο, το Βαθύ και τη  Ζάκυνθο. Στα νοτιοανατολικά της Κεφαλονιάς ανυψώθηκαν ακτές.

(Πηγή: www.protothema.gr)

1956, Αμοργός: Σεισμός 7.5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, και μετασεισμός 7.0. Χτυπήθηκαν η Οία της Σαντορίνης, η Παροικιά της Πάρου, η Νάξος, όπου έφθασε και τσουνάμι, η Αστυπάλαια, η Κάλυμνος και η Ανάφη.

d.      Οι Σεισμοί στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

Ο πανίσχυρος θεός Ποσειδώνας εξουσίαζε τα έγκατα της γης όπως δείχνουν οι ονομασίες του «ενοσίχθων» (ο σείων τη γη), «ενοσίγαιος», «γαίας κινητήρ», «σεισίχθων» αλλά και το ίδιο το όνομά του που έχει ερμηνευθεί και ως σύζυγος - κυρίαρχος της γης, ενώ  ο έγκλειστος γίγαντας Εγκέλαδος στην προσπάθειά του να ελευθερωθεί προκαλούσε σεισμό. Ο Σοφοκλής τον ονομάζει «γης τε και αλμυράς θαλάσσης άγριον μοχλευτήν».

Στον Ποσειδώνα αποδίδει η ελληνική παράδοση τη διαμόρφωση της γήινης επιφάνειας όπως τη γνωρίζουμε με νησιά, ποταμούς, ισθμούς, φαράγγια, κόλπους κλπ. Αυτός, σείοντας τη γη, απέσπασε τμήματα από τις ξηρές και δημιούργησε νησιά. Όταν ο Ποσειδών συγκλονίζει τη γη φοβούνται ακόμη και οι θεοί, ιδίως ο αδελφός του ο Άδης, που αγωνιά μήπως ανοίξει η γη και αποκαλυφθεί το σκοτεινό του βασίλειο.      

Πέρα από τις παραδόσεις με τις οποίες ερμήνευαν τη διαμόρφωση του εδάφους στα πανάρχαια χρόνια ως αποτέλεσμα της δράσης του Ποσειδώνος, οι Έλληνες απέδιδαν στην μήνιν του και τις πραγματικές φυσικές καταστροφές. Αυτόν επικαλούνταν για την επαναφορά της σταθερότητας του εδάφους με τα επίθετα ασφάλειος, σωτήρ και εδραίος, αφού αυτός ήταν ικανός «κινείν και σώζειν», αλλά και για τη στερεότητα των κτισμάτων ως θεμελιούχος και τειχοποιός. Δικό του έργο είναι και τα τείχη της Τροίας. 

Στις περιοχές που πλήττονταν από σεισμούς κυριαρχούσε η λατρεία του Ποσειδώνα. Στην αγορά της Σπάρτης, υπήρχε άγαλμα του Ποσειδώνος Ασφαλείου. Κοιτίδα της λατρείας του στα ιστορικά χρόνια είναι η Πελοπόννησος, την οποία οι ιστορικοί Έφορος και Διόδωρος ονομάζουν νικητήριο Ποσειδώνος και ιερόν Ποσειδώνος, αλλά και η Βοιωτία, που χαρακτηρίζεται ιερά γη του Ποσειδώνα. Ενδεικτική του κυρίαρχου χθόνιου χαρακτήρα του Ποσειδώνα στην Πελοπόννησο είναι η έντονη λατρεία του στις αρκαδικές πόλεις, μολονότι η αρχαία Αρκαδία δεν είχε θάλασσα. 

Πολλές είναι οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών περί σεισμών. Περιορίζονται όμως από το θέμα που εξιστορεί ο κάθε συγγραφέας και αναφέρονται κατά κανόνα σε σεισμούς που συνέβησαν κατά τη διάρκεια των εξιστορούμενων γεγονότων ή επηρέασαν τις εξελίξεις. Έτσι μεγάλοι σεισμοί που βεβαιώνονται ή πιθανολογούνται ανασκαφικά σε κάποιες περιοχές του ελλαδικού χώρου δεν αναφέρονται στις πηγές ενώ για άλλους σώζονται αρκετά λεπτομερείς περιγραφές του φαινομένου και των συνεπειών του. Άλλοτε πάλι αναφέρονται σεισμοί σε κάποιες περιοχές, χωρίς άλλη πληροφορία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει εννέα καταστρεπτικούς σεισμούς σε διάφορες ελληνικές πόλεις, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ενώ τα  περί σεισμών πραγματεύονται με κάποια διεξοδικότητα οι Αριστοτέλης, Πλίνιος, Διόδωρος, Παυσανίας και Στράβων. 

e.       Ατλαντίδα: Μύθος ή Πραγματικότητα;

Η αρχή στις συζητήσεις για την ήπειρο της Ατλαντίδας είχε γίνει από τον μεγάλο Έλληνα φιλόσοφο Πλάτωνα, όταν στα έργα του Τίμαιος και Κριτίας (που μπορούν να θεωρηθούν συνεχεία της Πολιτείας) αναφέρει έναν τόπο, ο οποίος ήταν μετά τον πορθμό του Γιβραλτάρ και αποτελούσε ένα παρά πολύ μεγάλο νησί. Το όνομα αυτού του νησιού ήταν Ατλαντίδα. Σύμφωνα με περιγραφές, η Ατλαντίδα ήταν ένας τόπος πλούσιος και με μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη, που άνετα θα μπορούσε να συγκριθεί με την εποχή μας. Όμως  οι κάτοικοι του λόγω της εξέλιξης αυτής καθώς και της δύναμης που είχαν, έφτασαν στο σημείο να γίνουν αλαζόνες και να κάνουν κακή χρήση αυτών τους των δυνάμεων. Σύμφωνα με την ιστορία, βλέποντας οι θεοί αυτή την κατάσταση αποφάσισαν να καταστρέψουν την Ατλαντίδα και έστειλαν σεισμούς και πλημμύρες εξαφανίζοντας έτσι ολόκληρο το νησί.   

(Πηγή: www.ipaideia.gr)

f.       Οι Αρχαίοι Φιλόσοφοι και η Σεισμολογία

Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι το "κεντρικό πυρ", δηλαδή η θερμότητα του εσωτερικού της Γης προκαλεί τους σεισμούς. Ο Αναξαγόρας θεωρούσε τη φωτιά υπεύθυνη για μερικούς σεισμούς. Σύμφωνα με αυτόν το φιλόσοφο, τα κοιλώματα (σπήλαια) μέσα στη Γη περιέχουν ατμούς οι οποίοι συγκρούονται και παράγουν φωτιά, όπως τα σύννεφα παράγουν τις αστραπές, και καθώς η φωτιά έχει τάση να κατευθύνεται προς τα πάνω προκαλεί ισχυρές εκρήξεις στα εμπόδια που συναντάει κατά τη γρήγορη άνοδό της με συνέπεια να προκαλεί έντονους εδαφικούς κραδασμούς  και θόρυβο. Μεταγενέστεροι και μαθητές του διαφοροποίησαν ελαφρώς την υπόθεση του Αναξαγόρα και υποστήριξαν ότι η φωτιά, κατά την άνοδό της, κατακαίει τα στηρίγματα των σπηλαίων με συνέπεια αυτά να καταρρέουν και να προκαλούν τις εδαφικές δονήσεις.

Ο Αριστοτέλης απέδιδε στον άνεμο τόσο τους σεισμούς όσο και τα θαλάσσια κύματα που προκαλούνται απ' αυτούς. Αναφέρει συγκεκριμένα ότι όταν επικρατεί άπνοια και ο άνεμος φυσάει προς το εσωτερικό της Γης, προκαλείται συγχρόνως το θαλάσσιο κύμα και ο σεισμός. Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με την άποψή του, στο ότι ο αέρας που βρίσκεται σε έγκοιλα μέσα στη Γη θερμαίνεται και τείνει να βγει προς τα έξω. Όταν το κατορθώσει προκαλεί σεισμό. Στην περίπτωση υποθαλάσσιων σεισμών είναι το νερό της θάλασσας που εμποδίζει τον αέρα να βγει. Όταν, όμως, απελευθερωθεί, ο μεν αέρας προκαλεί το σεισμό, το δε κύμα τον κατακλυσμό.

Από τους τελευταίους κλασσικούς συγγραφείς που διατύπωσαν απόψεις για τους σεισμούς είναι ο Επίκουρος, ο οποίος απέδιδε τη γένεση των σεισμών στη διαβρωτική και μεταφορική δράση του νερού και ο Σενέκας, ο οποίος πραγματοποίησε ανασκόπηση των μέχρι τότε απόψεων για τα αίτια γένεσης των σεισμών και διατύπωσε και τη δική του άποψη η οποία ουσιαστικά συμπίπτει μ' αυτή του Αρχέλαου.

Η ανάγκη κατανόησης ενός τόσο ισχυρού και συχνού φυσικού φαινομένου γέννησε και την Σεισμολογία. Η Σεισμολογία αποτελεί επιστήμη, που ουσιαστικά γεννήθηκε στις ελληνικές πόλεις της αρχαίας Ιωνίας και της Κάτω Ιταλίας μαζί με τη Φιλοσοφία και τη Δημοκρατία. Εκεί εμφανίστηκαν και οι πρώτοι φυσιοκράτες φιλόσοφοι, δηλαδή, οι πρώτοι φιλόσοφοι που έθεσαν ως στόχο τη μελέτη της φύσης. Στην περιοχή που έζησαν οι φιλόσοφοι αυτοί, οι σεισμοί ήταν πολύ συνηθισμένα φυσικά φαινόμενα.

Οι Ίωνες φιλόσοφοι ασχολήθηκαν πρώτοι με τη μελέτη των σεισμών και διατύπωσαν απόψεις για τα αίτιά τους. Ο Θαλής ο Μιλήσιος θεωρούσε το νερό υπεύθυνο για τη γένεση των σεισμών. Πίστευε ότι η Γη πλέει στους ωκεανούς, σαν ένα μεγάλο σκάφος, και είναι οι κινήσεις της θάλασσας που προκαλούν τους σεισμούς.

Ο Αναξίμανδρος, μαθητής του Θαλή, φαίνεται ότι ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους σεισμούς και είχε αποκτήσει σημαντικές σεισμολογικές γνώσεις, αφού, όπως αναφέρεται από τον Κικέρωνα, όταν επισκέφθηκε τη Σπάρτη, γύρω στα 550 π.Χ. πρόβλεψε ένα μεγάλο σεισμό και προειδοποίησε τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι διανυκτέρευσαν στο ύπαιθρο και σώθηκαν από την καταστροφή.

Περιγραφές των σεισμικών αποτελεσμάτων των σεισμών κατά την αρχαιότητα βρίσκονται σε κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων ιστορικών, γεωγράφων κλπ., όπως είναι οι Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφώντας, ο Πολύβιος , ο Κικέρωνας και ο Στράβωνας.